KOZMETOLOJİ BİLİMİNDE BAZI TANIMLAR VE FORMÜLASYON DİNAMİKLERİ
Sağlık Bakanlığı’nın 24/3/2005 tarihli ve 5324 sayılı Kozmetik Kanunu’na göre kozmetik ürünler “İnsan vücudunun epiderma, tırnaklar, kıllar, saçlar, dudaklar ve dış genital organlar gibi değişik dış kısımlarına, dişlere ve ağız mukozasına uygulanmak üzere hazırlanmış, tek veya temel amacı bu kısımları temizlemek, koku vermek, görünümünü değiştirmek ve/ veya vücut kokularını düzeltmek ve/veya korumak veya iyi bir durumda tutmak olan bütün preparatlar veya maddeler” olarak tanımlanmaktadır.
Cilt için kremler, emülsiyonlar, losyonlar, jeller ve yağlar, maskeler, fondötenler, pudralar, parfümler, kolonyalar, banyo ve duş ürünleri, kıl dökücüler, deodorantlar ve ter önleyiciler, saç bakım ürünleri, saç boyaları, saçta dalgalandırma, düzleştirme ve sabitleştirme amacıyla kullanılanlar, saç temizleyiciler, bakım ve şartlandırma ürünleri, taranıp şekillendirilmesi için ürünler, tıraş için kullanılan ürünler, yüz ve göz makyajında ve makyajın temizlenmesinde kullanılan ürünler, dudaklara uygulanmak üzere hazırlanmış ürünler, ağız ve diş bakım ürünleri, tırnak bakımı ve süsü için kullanılan ürünler, dış genital organlara haricen uygulanmak amacıyla üretilmiş kişisel hijyen ürünleri, güneş banyosu için ürünler, güneş olmaksızın cilde yanık ten görünümü vermek üzere kullanılan ürünler, deri rengini açmak için kullanılan ürünler ve deri kırışıklıklarına karşı kullanılan ürünler bu grupta yer almaktadır.
Dermakozmetik (Kozmesötik) ürünler, ilk kez 1946 yılında tedavi edici özellikleri olmayan fakat klasik kozmetiklerden farklı yapıdaki bazı ürünleri tanımlamak için Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (Food and Drug Administration, FDA) tarafından kullanılmıştır.
Dermakozmetik ürün kavramını örneklerle açıklamak gerekirse: Şampuanlar dünyada en çok kullanım amacı saçı temizlemek olan kozmetik ürünlerden biridir.
Bunun yanı sıra saçlı deride kepek giderici ürünler ilaç olarak nitelendirilir; çünkü bu ürünün kullanım amacı kepek oluşturan etkeni tedavi etmektir. Kepeğe karşı geliştirilen şampuanlar ise hem kozmetik hem de ilaç özelliğine sahip olup dermakozmetiktir.
Kozmesötikler “istenilen kozmetik sonuca fizyolojik etki ile ulaşan, deri ve deriye bağlı oluşumların yapı ve fonksiyonlarını olumlu yönde etkileyen ve biyolojik aktiviteye sahip olduğu iddia edilen madde ve ürünler“ olarak da tanımlanabilir.
Bazı ürünler hem kozmetik hem de ilaç tanımına uyabilir. Bu durum ürünün, her iki amaç için de kullanılabilme özelliğinden kaynaklanır. Bir ürünün birden fazla fonksiyonunun olması durumunda, birincil veya ikincil fonksiyon olmasına bakılmaksızın ürünün üst mevzuata yani ilaç mevzuatına tabi olması gerekmektedir.
Nutrikozmetik terimi gıda ve kozmetik kelimelerinin birleşimidir. Nutrikozmetiklerin amacı kozmetik ve dermakozmetik ürünlerin amacı ile aynıdır. Nutrikozmetik ürünler derinin görünümünü iyileştiren topikal ve oral ajanlar olup sinerjistik etki amacıyla genellikle kombine kullanılır ve bu yaklaşım ‘iç-dış’ yaklaşımı olarak tanımlanır.
İyi ve dengeli beslenme sağlıklı yaşam ve güzel bir deri için gerekli kabul edilir. Diyet ve gıda takviyelerinin tüm vücuda olan etkilerinin yanında, deri sağlığına olan etkileri de göz önünde bulundurulmaktadır.
Sağlıklı ve genç görünüm amacıyla yapılan deri bakımı uygulamaları yeni bir akım oluşturmuştur. Ürünlerin oral alımı kişi uyuncu anlamında kolaydır.
Yaşlanma, tek yönlü beslenme, meyve ve sebzelerin az tüketilmesi, pestisid, fungusit kullanımından dolayı besinlerin vücuda yeterli faydayı sağlayamaması, çevre kirliliği, gelişen teknoloji ve hızlı yaşam prosedürlerinin sonucu olarak, besin ile birlikte kozmetik amaçlı kullanılabilecek ürün kullanımı yaygınlaşmaktadır.
Nutrikozmetikler, diyet veya gıda takviyesi gibi düşünülse de amacının farklı olduğu unutulmamalıdır.
Nutrikozmetik olarak kullanılan pek çok madde protein ve yağ asitlerinden oluşmaktadır. Özellikle linoleik asit, epidermal bütünlüğü korumada ve transepidermal su kaybını önlemede önemli bir rol oynar.
Linolenik asit en çok keten tohumu yağında bulunur. Diğer kaynaklar kanola yağı, kendir tohumu yağı, ceviz, susam, avakado, beyaz ton balığı ve somondur. Linoleik asit; mısır yağı, yer fıstığı, pamuk yağı ve soya fasulyesi yağında bulunur.
Hodan yağı ve çuha çiçeği yağı yüksek oranda linoleik asit içerir ve deri kuruluğunda topikal olarak kullanımı popülerdir. Esansiyel yağ asitlerinin atopik dermatit patogenezi ve tedavisinde etkili olduğu görülmüştür.
Vitaminler de günümüzde süt, peynir, yoğurt gibi gıdalara eklenmekte ve nutrikozmetik ürün olarak satılmaktadır. Geleneksel yoğurt D Vitamininden zengin süt içermez. Ancak yeni tip yoğurtlar D Vitamini ve probiyotik mikroorganizmaları içermekte ve nutrikozmetik amaçlı kullanılmaktadır.
Oral Vitamin D takviyesinin deri yaşlanması sürecine karşı koruyucu olabileceği düşünülmektedir. E Vitamini de nutrikozmetik ürün formülasyonlarında kullanılmaktadır. UVB’ye bağlı hasarın önlenmesinde etkilidir. E Vitamini ve selenyumun oral takviyesinin akne lezyonlarında iyileşmeyi sağladığı gözlenmiştir.
C Vitamini UVA’ya bağlı hasarın önlenmesinde etkilidir. Güneş yanığı sonrası ortaya çıkan inflamasyonu baskılar.Kollajen sentezinde görevlidir ve tırnakların sertliği için önemlidir. K Vitamininin lokal kullanımı ile göz çevresinde leke ve siyah halkaları azalttığı, lazer ameliyatlarından sonra ortaya çıkan ezikleri düzelttiği rapor edilmiştir.
Topikal %1’lik K vitamini günde iki kez uygulandığında morluğu azalttığı, gelişebilecek morarmayı önlediği gösterilmiştir. Pantotenik Asit (B5 Vitamini) nemlendirici olarak kullanılır. A Vitamini nutrikozmetiklerin içeriğinde topikal yaşlanma karşıtı etkileri nedeniyle retinoid- tretinoin formunda yaygın bulunmaktadır.
Mineraller de nutrikozmetikler içerisinde yer alırlar. Demir eksikliği ile saç dökülmesi arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalarda demir eksikliğinin özellikle kadınlarda sikatrisyel olmayan alopesiye neden olduğu bildirilmiştir.
Flavonoid ve polifenoller en popüler nutrikozmetik maddelerdendir. Soya flavanoidleri geleneksel Çin tıbbında deri bakımı ve tedavisi için binlerce yıldır kullanılmaktadır. Araştırmalar UVB kaynaklı deri hasarına karşı etkili olduğunu göstermiştir.
Fitoöstrojenlerin deri kalınlığını ve kollajen sentezini artırdığı gösterilmiştir. Genistein ve diadzein soyadan derive izoflavonoidlerdir. Genisteinin hücre kültüründe kollajen ekspresyonunu artırdığı gösterilmiştir ancak insanlarda da etkili olduğuna dair yayın yoktur.
Nutrikozmetik olarak kullanılan veya kullanılabilecek pek çok madde sayılabilir. Önemli olan amaca iyi hizmet edebilen ürünlerin tasarlanmasıdır. Formülasyon tasarımından ürün önerisine dek kişinin ihtiyaçları ve beslenme bilgisi göz önünde tutulmalıdır.
Ürün tasarımında etkin maddelerin gastrointestinal sistemde nasıl davrandıkları, metabolizasyon süreçleri, vücutta birikmeleri veya atılımları dikkate alınarak ona uygun şekilde formülasyonların hazırlanması, gerekirse kapsülleme yapılarak stabilitesi ve etkinliğinin artırılması hedeflenmelidir.
Topikal uygulanan ürünlerin tasarımında da benzer anlayışla partiküler sistemler ve kaplama teknolojisinden yararlanılmalıdır.
Dr. Öğretim Üyesi Gülşah Gedik
Trakya Üniversitesi
Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Teknoloji Anabilim Dalı
