Vernaküler Mimarinin Yeniden Doğuşu
Tasarımlarında, yapının bulunduğu bölgeden gelen geleneksel malzeme ve kaynaklara yer vermesiyle tanınan Diébédo Francis Kéré, yenilikçi ve sürdürülebilir eserler ortaya koymuş ve vernaküler mimarinin yeniden popüler hale gelmesinde önde gelen bir figür olmuştur.
Kéré’nin mimari eserleri, 2012 yılında Global Holcim Sürdürülebilir Yapı Ödülü ve ilk tasarladığı yapı olan Burkina Faso’daki Gando İlkokulu ile kazandığı Aga Khan Mimarlık Ödülü (2004) dahil olmak üzere global ölçekte takdir toplamıştır.
Kéré, son olarak 2022 yılında Hyatt Vakfı tarafından mimarları onurlandırmak için 1979 yılından beri düzenlenen ve dünyanın en prestijli mimarlık ödüllerinden biri olan Pritzker Mimarlık Ödülü’ne layık görülerek bu ödülü alan ilk Afrikalı oldu. Kéré; Burkina Faso, Mali, Kenya, Uganda, Mozambik, Togo, Sudan, Almanya, İtalya, İsviçre, Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık gibi birçok ülkede farklı projelerde yer almıştır.
Diébédo Francis Kéré, insanların temiz içme suyuna, elektriğe ve altyapıya erişiminin olmadığı bir ülke olan Burkina Faso’da, 1965 yılında dünyaya geldi. Tenkodogo’da eğitim gördüğü, beton bloklardan inşa edilmiş olan sınıf, havalandırma ve ışıktan yoksundu.
Zorlu koşullar barındıran bu sınıfta yüzden fazla arkadaşıyla saatlerce eğitim gören Kéré, inşa edilen yapıların bölge iklimine uygun olmasının önemini erken yaşta kavradı.
Daha sonra Berlin Teknik Üniversitesi’nde eğitim gördü ve Burkina Faso’daki Gando topluluğu için kamu altyapısı sağlayan, kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan Kéré Vakfı’nı kurdu.
Gando İlköğretim Okulu
Kéré’nin ilk eseri olan Gando İlkokulu, 2001 yılında Berlin Teknik Üniversitesi’nde öğrenci olduğu dönemde tamamlandı. İlkokul, Gando halkı tarafından kullanılmak üzere, yine bu topluluk tarafından inşa edildi. Burkina Faso’da okullar, üretimi maliyetli olan ve yüksek enerji kullanımı gerektiren betondan inşa edilir ve bu malzeme, iç mekanın çok fazla ısınmasına neden olduğu için yerel iklim şartlarına uygun değildir.
Burkina Faso, Batı Afrika’nın Atlantik kıyılarından doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanan ve Sahra çölü ile tropikal savanları ayıran bir geçiş kuşağı olan Sahel bölgesinde bulunmaktadır. Killi yapılar, ahşap ve taş bulmanın zor olduğu, sert bir iklimin olduğu bu coğrafyada iyi bir alternatiftir ve Sahel mimarisinin ayırt edici özellikleri arasında yer
almaktadır.
Bundan ilham alan Kéré, yerel olarak mevcut kaynakları kullanmayı tercih ederek ilkokulu
kerpiç şeklinde inşa etmeye karar verdi. Kil ve çimento karışımından oluşan tuğlalar yerinde
şekillendirildi ve güneşte kurutuldu. Yapısal olarak dayanıklı ve çevre dostu olan tuğla kütlesi, sıcaklığın genellikle 100 Fahrenheit dereceyi aştığı en sıcak günlerde bile iç mekanda yalıtım sağlayabilmektedir.
Kéré’nin inovatif tasarımı, duvarları yağmurdan koruyan ve binanın soğuması için havanın alt kısımda yayılmasını sağlayan geniş, yükseltilmiş bir teneke çatıdan oluşmaktadır. İlkokulun iç kısmı, betondan yapılan geleneksel okul binalarından çok daha serindir. Gando İlköğretim Okulu, toprak yapının modern bir uygulaması olarak düşünülebilir ve vernaküler mimarinin özelliklerini taşır.
Gando Ortaokulu
Kéré tarafından tasarlanan ortaokulun inşaatı Mayıs 2011’de başladı. Yeni bina kompleksi, yaklaşık 1000 öğrenciyi barındırabilecek şekilde tasarlandı. Tasarım, Burkina Faso’daki geleneksel köy evlerinden esinlenmiştir ve sınıfları, Harmattan rüzgarlarının getirdiği toz ve kumdan koruyacak bir avlu oluşturan, dairesel bir tarzda düzenlenmiştir.
Yapının batı tarafı açıktır ve böylece doğal havalandırma ile serin esintinin bölgeye girmesine olanak tanıyarak inovatif bir hava soğutma sistemi sağlanmaktadır. Okul, üzerine ağaçların dikildiği bir toprak yığını ile çevrilidir. Gando Ortaokulu, kil tavanın üzerine yükseltilmiş geniş oluklu bir demir çatı tasarımına sahiptir.
Hava, tavan ve çatı arasında dolaşıp ısınır ve yükselerek aşağıda bir emme akımı oluşturur. Bu, zemin altı borulardan gelen soğuk havanın yükselmesine ve oda sıcaklığının tahmini olarak 6 – 8°C kadar düşmesine neden olur. Bunun gibi uygulanması kolay yöntemlerle, okulun yapımında ve bakımında elektriğe duyulan ihtiyaç minimize edilmiştir.
Burkina Faso’nun artan nüfusu ve ülkede yakıt olarak yakacak odun kullanımının yaygınlaşması, büyük bir ormansızlaşma sorununa yol açmıştır. Son 15 yılda, Burkina Faso’daki ağaçların %60’ının kesildiği tahmin edilmektedir. Ayrıca, yeniden ağaçlandırma programları kapsamında hızlı büyüyen, ancak büyük miktarda yeraltı suyunu emerek
tarım faaliyetlerini olumsuz etkileyen okaliptüs ağaçları dikilmektedir.
Bu sorun göz önünde bulundurularak, Gando Ortaokulunda yapı aşamasında okaliptüs ağaçlarının odunları kullanıldı ve yerlerine mango ağaçları dikildi. Mango ağaçları okaliptüs ağaçlarına göre daha az suya ihtiyaç duymanın yanı sıra meyve vermekte ve daha fazla gölge sağlamaktadır. Kéré, bu tasarımıyla 2012 Global Holcim Sürdürülebilir Yapı Ödülü’nü kazandı.
Önde gelen mimarların dünyanın dört bir yanından gönderilen malzemelere bel bağladıkları bir dönemde, Kéré’nin tasarımları yerel kaynakların önemini vurgulamaktadır. Kéré’nin tasarladığı okul binaları, çalışmak için neredeyse hiç enerji gerektirmemekte ve bu durum, elektrik ve su altyapısının olmadığı, merkeze uzak bir bölgede oldukça büyük bir avantaj sağlamaktadır.
Kéré’nin Afrika’daki çalışmaları, sürdürülebilir kalkınma sürecini hızlandırmakla kalmamış, aynı zamanda çocuklara akademik eğitim ve hastalara tıbbi tedavi sağlayarak bölge halkı için oldukça olumlu sonuçlar vermiştir.
Kaynaklar :
https://www.kerefoundation.com/en
https://en.wikipedia.org/wiki/Di%C3%A9b%C3%A9do_Francis_K%C3%A9r%C3%A9
https://www.architecturaldigest.com/story/pritzker-prizewinner-diebedo-francis-keres-radical-approach
https://www.theguardian.com/artanddesign/2022/mar/15/it-is-unbelievable-francis-kere-becomes-first-black-architectto-win-the-pritzker-prize
https://www.pritzkerprize.com/laureates/diebedo-franciskere#laureate-page-2421
Hazırlayan / Murat Soygür
