Kalibrasyon ve Artan Önemi
Teknolojinin baş döndürücü bir hızla geliştiği günümüzde bilimsel araştırma, sanayi, ticaret, savunma gibi alanlarda yapılan çalışmaların başarı ile sonuçlandırılması hassas ve doğru ölçümlere bağlıdır. Fakat genel olarak kullandığımız tüm cihazların yanlış ölçüm yapılabileceğini hiç düşünmeyiz.
Cihazların çalışır durumda olması ve görünüşünün düzgün olması ölçüm sonuçlarının güvenilirliği için yeterli gibi görünür. Cihazın işlevini yerine getirmemesi durumunda ise servise gönderip tamir ettirilmesi ile yetinilir, tamir olduğunda her şeyin yolunda olduğu ön yargısına kapılırız.
Maalesef ki tamir ettirilmiş hatta yeni alınmış bir cihazın bile ölçüm sonuçlarının güvenilirliğinin garanti altına alınması gerekmektedir. İşte tam bu esnada kalibrasyon devreye girer ve tabiri caizse hayat kurtarır. Evet, çok iddialı bir söz olarak görünse de
size vereceğim birkaç örneğin bu konuya ait düşüncelerinizin derinleşmesine olanak vereceğine inanıyorum.
Örneğin; yükseklik göstergesi bozuk bir uçakla seyahat etmek ister misiniz? Ya da hatalı ölçen kuyumcu terazisi ile alışveriş yapmak, yanlış ölçüm yapan bir tansiyon aleti
kullanmak. Hatta daha da ciddileştirecek olursak yeni doğan ünitesindeki bir küvözün iç sıcaklığının bebeğe uygun olmaması? Elektriği ve gazı tüketicilere verirken cihazı %1 daha düşük ölçen bir dağıtım şirketinin parasal kaybı? Anestezi veya ilaç dozajlarında hatalı ölçümlerin insan hayatını nasıl riske sokacağını düşünelim. Daha sayılabilecek bir sürü örnek vardır.
Tabi ki hiçbirimiz bu gibi riskleri hayatımıza dahil etmek istemeyiz. İşte tam da bu esnada kalibrasyon dediğimiz işlemi devreye almak durumundayız. Peki nedir bu kalibrasyon?
Kalibrasyon Nedir?
Açıklayacak olursak kalibrasyon; belirlenmiş koşullar altında ölçme cihazı ve ölçme sisteminin gösterdiği değerler ile ölçülen büyüklüğün bunlara karşılık geldiği bilinen değerler arasındaki ilişkiyi belirleyen işlemler dizisidir.
Test ve ölçüm aletlerinin belirlenmiş çevre şartlarında (sıcaklık, nem,titreşim vb.) metrolojik özellikleri bilinen referans standartlarla (etalon) karşılaştırılması, gösterdiği değerin referans değerden sapmasının tespit edilmesi olarak da açıklanabilir.
Kalibrasyon;
• Ayarlama,
• Tamir,
• Bakım işlemi değildir.
Dolayısı ile kalibrasyon bir ayar ya da hata düzeltme işlemi olmadığından kalibrasyonu yapılan cihaz hatası sıfır olan cihaz anlamına da gelmez. Çalışma faaliyetlerimizin hemen her alanında kalibrasyon önem ifade eder.
Sanayi başta olmak üzere birçok alanda karşımıza çıkan aşağıda da örneklendirilen tüm
bu cihazlar ve fazlası için güvenilirlik tabi ki çok önem ifade etmelidir.
• Üretim prosesi için kullanılan cihazlar,
• Ürün özelliklerinin muayenesi için kullanılan deney ve ölçü aletleri,
• Girdi ve kesin kabul testlerinde kullanılan deney ve ölçüm aletleri,
• Araştırma faaliyetlerinde kullanılan cihazlar vs.
Kalibrasyona ait bazı önemli konuları birkaç madde olacak şekilde açıklayacak olursak;
1) Kalibrasyon Ne Zaman Gereklidir?
• Cihaz hiç kullanılmamış veya yeni satın alınmışsa,
• Cihaz arızalanmış ve mekanik bir darbe görmüşse,
• Cihaz kullanım talimatına uygun kullanılmamış ise,
• Cihazda fonksiyon arızaları meydana gelmişse,
• Ayar mekanizmasına müdahale edilmiş ise,
• Cihazdan alınan sonuçlardan şüphe duyuluyorsa.
2) Kalibrasyon Sıklığı Nasıl Belirlenir?
Kalibrasyonu yapılmış bir cihazdan sürekli aynı doğrulukta ölçüm yapılması da beklenmez. Dolayısı ile cihazların kalibrasyonuna periyotları kullanıma uygun olarak tespit edilmedir. Bu aralık belirlenirken iki kalibrasyon arasında elde edilen sonuçlar esas ölçüm sonucunu olumsuz etkilememelidir.
Kalibrasyonlar arasındaki zaman aralığı duruma göre değişir ve daha çok depolama şartları, kalibrasyon metodu, kullanım sıklığı, istenilen ölçümün sıklığı, istenilen ölçümün doğruluğu, aşınma tesiri ve aletlerin sahip olduğu kararlılık gibi faktörlere bağlıdır. Kalibrasyon aralıkları
hakkında bilgi cihazın satıcısından, üreticisinden veya ulusal standartlardan alınabilir.
Cihazın;
• Ölçüm belirsizliği,
• Stabilitesi,
• Kullanım amacı ve sıklığı,
• Deneyimler ve normlar vs. bize kalibrasyon sıklığı belirlemede bilgi veren başlıca faktörlerdir.
3) Kalibrasyon Yapılacak Ortam Şartları Nasıl
Olmalıdır?
• Çevre şartları stabil olmalıdır.
• Kullanılan kalibratörün izlenilebilirliği sağlanmış olmalıdır.
• Cihazın ölçüm aralığı belirlenmelidir.
• Referans cihaz nitelikleri iyi olmalıdır.
• Kalibrasyon ölçüm niteliğine uygun yapılmalıdır.
• Kalibrasyonlar eğitimli personeller tarafından yapılmalıdır.
• Gerçek doğruluk dereceleri ne olursa olsun yapılan ölçümlerin uluslararası geçerliliğinin sağlanması ve bu ölçümlerin hassasiyetinin uluslararası bir ölçme standardı ile izlenilebilir olması gerekmektedir.
Ülkemizde Kalibrasyon Alanında Yapılan Çalışma ve Yenilikler
Türkiye’de ilk defa 1981 yılında TÜBİTAK tarafından çalışması başlatılmış ve 1988 yılında TSE tarafından ikincil seviye bir laboratuvar kurularak kalibrasyon hizmeti verilmeye
başlanmıştır. Şu anda ise başta Ulusal Metroloji Entitüsü olmak üzere altında ikincil seviyede kalibrasyon yapan birçok akredite laboratuvar bulunmaktadır.
Ülkemizde olduğu gibi her ülkede birçok ölçüm standardı geliştirip muhafaza eden bir kuruluş vardır. Bu tarz uluslararası standartlarla ilgili çalışmalar yapılırken, en üst
seviyede ulusal merkez ile diğer ülkelerin merkezleri arasında yapılan ölçme standartları karşılaştırmaları ile ülke çapında yapılan ölçümlerin ülke içi ve dışı benzer ölçümler
ile uyumu sağlanır.
Bu kabul edilen standardizasyon ve sertifikasyon güvenilirliği ve uluslararası geçerliliği
sağlayan unsurdur. Uluslararası geçerliliği sağlamaya katkıda bulunan ve ülkemizde uygunluk değerlendirme kuruluşlarını akredite etmek, bu kuruluşların uluslararası
standartlara uygun olarak faaliyetlerini sürdürmelerini denetlemek görevini üstlenen ve şu anda çok önemli çalışmalara imza atan Dış İşleri Bakanlığı takibince görevini yürüten Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) bulunmaktadır. Bu kuruluşlar sayesinde ülkemizde akreditasyon bilinci gün geçtikçe gelişmektedir.
Tüm bu bölümlerle kalibrasyon hakkında genel bir bilgi sahibi olabiliriz. Açıkladığımız ifadeler aslında bize ülke olarak bu konu hakkında ne kadar hassas olunmalı bilincini
ortaya çıkarmalıdır. İşte bu anlayışla yola çıkacak olursak önümüze pek çok alanda yapılabilecek değişimler ortaya çıkacaktır. Şu anda özellikle mühendislik ve fen fakültelerinde gerçekleştirilmesini beklediğimiz bazı adımlar söz konusu. Örneğin;
• Laboratuvarda yapılan analizlerin ne denli hassas olması gerekliliğinin daha iyi anlaşılması için kalibrasyon bilinci,
• Öğrencilerin eğitimleri sırasında metroloji ve kalite kontrol derslerinin daha da önem kazanması,
• Proje ve tez çalışmalarında sanayide standardizasyon ve kalite kontrole faydalı olacak enstrüman geliştirmeye teşvik edilmeleri,
• Enstrümantasyon ve metroloji laboratuvarlarında geziler düzenlenebilmeli ve bu gezilerde kalite kontrol eksikliğinin sebep olacağı ekonomik kayıplar hakkında fikir sahibi edinilebilinmeli.
Bu gibi çalışmalar standardizasyon ve kalite kontrol kavramlarından haberdar olan kitlenin artmasına öncelik edecek ve kalite artışına olanak sağlayacaktır. Dolayısı ile taleplerin karşılanması için firmalar bu yönde çalışmalarını artıracak çalışmalar başlatacaktır.
Toplum olarak hep daha iyiye gitmek hedeflenirken aynı zamanda hep daha kalitelisini arama ihtiyacımız da böylelikle iç piyasadan karşılanacaktır. Umarız ki tüm iş kollarında
bu bilinçle çalışarak en iyi üretim potansiyeline sahip bir ülke statüsüne gelebilelim.
Süheyla Çalışkan Yılmaz
Laboratuvar Müdürü
İldam Laboratuvar Cihazları A.Ş.
